टीकाप्रसाद भट्ट
रामेछाप – नदीलाई आफ्नो मामा साईनोले पुकार्ने माझी जातिले मंगलबार ( फागुन महिनाको साईली मंगलबार मात्र सो पुजा गर्ने चलन रहेको ) रामेछापका विभिन्न घाटमा पुगेर लदी पुजा (‘कोशी पुजा’ ) गरेका छन् ।

‘लौ परेमेश्वर हामीलाई केहि भवितव्य विघ्नबाधा केहि नहोस’ खाँडादेवि ४ को रजगाउँमा माझीका पुजारी ‘मजे’ काले माझीले तामाकोशीलाई पुजा गर्दै भने – सवैको भलो होस, बिग्नबाधा कोह िकसैलाई नपरोेस ।

माझी जातिको पेशा डुङ्गा चलाउने, माछा मार्ने भएको र उक्त कामका लागि सधैं कोशीमानै हुनु पर्ने भएकाले कुनैपनि दिन भवितव्य परेर माझीहरुले ज्यान गुमाउनु नपरोस भनेर कोशीको पुजा गर्दै आएको परम्परा माझी समुदायमा छ । अहिले डुङगा चलाउने काम पुरै वन्द भएको र माछा मार्ने काम पनि लगभग ठप्प हुने बेला सम्म परम्परा देखि चलेको चलन माझीले छोडेका छैनन् । ‘रात विरात कोशीमै हुनु पर्ने भएकाले भलबाढीमा परेर माझीले ज्यान गुमाउनु नपरोस भनेर पिता पुर्खाले नदीलाई मामा भनेर पुजा गर्ने चलन चलाएका रहेछन ’ – काले माझीले भने – त्यहि संस्कार हामीले अहिले पनि छोडेका छैनौं , गर्दैछौं ।

हरेक फागुनको तेश्रो मंगलबार ( उनीहरु साईली मंगलबार भन्दछन् ) माझीहरुले कोशी पुजा गर्छन् । पुजा आजाको क्रममा तामाकोशीमा बाख्राको पाठी र सुनकोशीमा सुंगुरको बलिदिने चलन छ । माझीहरु सुनकोशीलाई दिदी र तामाकोशीलाई बहिनी मान्छन् । मुख्य भोगका अतिरीक्त हरेक परिवारले कुखुरा पुजा गर्ने चलन छ । केहि टोलमा पछिल्ला केहि बर्ष देखि कुखुराको फुल पुजा गर्ने चलन पनि चलेको मन्थली नगरपालिका ८ गाईखुराका बालकृष्ण माझीले वताए ।

कोशी पुजाका लागि मुख्य पुजारी ‘मजे’ ले अघील्लो दिन घाम अस्ताएपछि खान पाउदैनन् । मंगलबारको दिन घाटमा पुगेपछि माझी संस्कृति र चलन बमोजिम विधि विधान बमोजिमनै पुजा हुन्छ । माझी र कोशी संग साईनो जोडिएका काठको डुङ्गा, माछा हाल्ने पेरुङ्गो र माछा मार्ने जालको पुजा हुन्छ । बालकृष्ण माझी भन्छन – अधिकांश घाटमा डुङ्गा लोप भएका छन । तर पनि डुङ्गा नभै माझीको कोशी पुजा हुदैन । त्यसैले पुजाकै लागि भएपनि सानो डुङ्गा बनाएर पुजा गर्छौ । पछिल्ला बर्षहरुमा कोशी पुजा धुमधामले मनाउन थालेका माझीहरुले केहि घाटमा नयाँ डुङ्गा पनि राखेका छन् ।

पुजा गर्ने सामान पनि माझी जातिको परिकार अनिबार्य छ । माछा, जाँड, अमिली जस्ता माझीको जातिय परिकार पनि कोशी पुजाका लागि अत्यावश्यक मानिन्छ । दिउँसो खाना खाएपछि माझीहरु पुजा स्थानमा भेला हुन्छन, मुल पुजारीले मुख्य कर्म सकेपछि पालैपालो सवैले कोशीको पुजा गर्छन् । पुजाको बेला माझीहरुले अघीपछिको भन्दा बेग्लै लयमा गीत गाउँछन, बेग्लै तालमा मादल ठोक्छन अनि रमाईलो गर्छन् । लदी पुजा लाई माझीहरु आफ्नो जातको महान चाड मान्ने गर्छन् । प्राय हिन्दु धर्म मान्ने माझी समुदायमा दशैं तिहार जस्ता चाडबाड मान्ने चलन भएपनि कोशी पुजालाई दशैं तिहार भन्दा पनि ठुलो मान्ने चलन माझीहरुको छ ।

पुजा गरेको प्रसादको रुपमा कुखुरा र पाठीको मासु त्यहि पकाईन्छ । प्रसाद स्वरुप मासु र जाँड सबैले खान्छन् । भजन र मारुनी चल्छ । कोशी पुजा (माझी भाषामा कोशीलाई ‘लदी’ भन्छन ) माझीहरुको मुख्य चाड भएकाले टाढा टाढा पुगेका परिवारका सदस्य समेत घर फर्कने गर्छन् ।

गडुवारीका चन्द्रवहादुर माझीका अनुसार पहिले पहिले कोशी पुजा अन्य जातको मानिसले हेर्न पाउदैनथे । माझीको देउता लाग्छ भनेर कोहि कसैले पुजा गरेको ठाउँमा जान र हेर्न मिल्दैनथ्यो । कोशी पुजा गरेको ठाउँमा गएमा माझीहरुले कार्वाही गर्थे । महिलाहरुलाई पुजा गर्ने थलोमा जान दिईदैनथ्यो । ‘अहिले त्यस्तो निषेध हुदैन, महिला र अन्य जातिले पनि पुजा हेर्न पाउँछन्’ माझीले भने ।

रामेछाप माझीहरुको उद्गम थलो रहेको माझीहरुको दावि छ । रामेछापबाट नेपालका धेरै जिल्लामा माझीहरुको बसोवास सर्दै पुगेको र ति सवै जिल्लामा रहेका माझी जातिको हरेक समुदायमा बेग्लाबेग्लै स्थानमा मंगलबारनै कोशी पुजा गर्ने चलन रहेको छ । खासगरी सप्तकोशीको सहायक नदी किनारहरुमा माझीहरुको मूख्य बसोबासको थलो मान्ने गरिन्छ ।
सुनकोशी र तामाकोशी नदीको किनारमा वसोवास रहेको माझी जातिको जनसंख्या करिव १२ हजार रहेको छ । सुनापति, खाँडादेवि, मन्थली , लिखु तामाकोशी र रामेछाप नगरपालिकामा पर्ने नदी किनारमा माझीको बसोवास रहेको छ ।