टीकाप्रसाद भट्ट
मन्थली । अरु रोगको त कुरो छाडौं शरिरभरी लुतो आउदा पनि डडुवाको थामीगाउँमा रातभर ढ्याङग्रो बज्छ । ‘हेर बाबु ’ भन्दै झाँक्री कराएन भने रोग निको हुदैन भन्ने मान्यताले थामी जातिमा बर्षौ देखि जरा गाडेको पाईन्छ ।

डडुवा ३ गडिगाउँकी फुलमाया थामिका ३ बालबालिकाले हम्मेसी स्वास्थ्यकर्मीको सेवा लिने मौका पाउदैनन् । ‘धामी र झाँक्रीको भरमा २ छोरी हुर्किए, अहिले छोरा भएको छ त्यसलाई पनि धामीनै लाउने गरेको छु ’ फुलमायाले भनिन् – निको भएन भने स्वास्थ्यकर्मीकहाँ लैजाउला । गाउँको स्थास्थ्य चौकीको उपचारमा थामी परिवारमा त्यति विस्वास छैन्, बाहिर लान उनिहरु आर्थिक अवस्थाका कारण सक्दैनन् ।

‘थामिहरु धाँमी झाँक्रिले विरामी निको भएनन् भने बल्ल स्वास्थ्य चौकी लैजान्छन’् दोरम्बा शैलुङ गाउँपालिका १ की वडा सदस्य मिठे कामी भन्छिन् – यो समुदायमा जति सम्झाउदा पनि सकिदैन्, आफ्नो परम्परागत बानी हटाउदै सकिएन । वडा सदस्य कामीका अनुसार पछिल्ला दिनहरुमा महिला स्वास्थ्य स्यवंसेविका लगाएतको प्रयास र सरकारले स्वास्थ्य संस्थामा सुत्केरी गराउदा पैसा दिन थालेपछि सुत्केरी गराउन चाँहि थामीहरु स्वास्थ्य चौकीमा पुग्ने गरेका छन् ।

थामीहरु जिउमा लुतो आयो भने या खटिरा देखियो भने नाग लागेको भन्दै फुकफाक थालिहाल्छन् । थोरै पेट दुख्यो भने बोक्सी डाईनी लागेको भनेर ढ्याङ्ग्रो बजाउछन् । ‘हामीले वडाको बैठकमा होस या समुदायमा हुने सबै खालका कार्यक्रममा स्वास्थ्य सम्बन्धि चेतना दिदा पनि थामी समुदायमा केहि सीप चलेन’ कामी भन्छिन् – रातभरी ढ्याङ्ग्रो ठोकेन भने विरामी निको हुदैन् भन्ने विश्वास हटाउनै गाह्रो भयो ।

डडुवाको सुर्केमा स्वास्थ्य चाकी छ । नियमित स्वास्थ्यकर्मी पनि वस्छन् । औषधिको अभाव पनि छैन् । तर थामीहरु हम्मेसी उपचारका लागि स्वास्थ्य चौकीमा आईपुग्दैनन् । धामी झाँक्री लगाएर निको नभएनन् भने बल्ल तल्ल त्यो पनि करबलले स्वास्थ्य चौकी आउदा विरामी थलिइसकेको हुन्छ । गाउँमा १५ जना भन्दा बढी धामीझांक्री सधैं झारफुक र ढ्याङ्ग्राे ठोक्नमानै व्यस्त हुन्छन् । तर छेउकै स्वास्थ्य चौकी भने सुनसान हुन्छ ।

स्थानीय सरकार र स्वास्थ्य प्रदायक निकायलेले बेलाबेलामा विरामीलाइ स्वास्थ्य चौकीमा उपचारका लैजानका लागि थामीहरुलाइ सचेतना गर्दै आएको छन् । तर थामीहरुको सोचाइमा धेरै फरक आएको छैन् । स्वास्थ चौकी नजिकैका विरामी पनि धामीले नारी नछामी स्वास्थ्यकर्मीले भेट्टाउदैनन् । स्वास्थ्यकर्मीले दिएको औषधिमा पनि थामीहरुलाई विश्वास लाग्दैन् । निशूल्क पाउने औषधि प्राय उनिहरु खादैनन्, स्वास्थ्य चौकीबाट लगेर घरको खोपा तिर घुसारीदिन्छन् ।

फुलमाया थामीका अनुसार धामीलाइ जोखाना हेराउदा के देखिन्छ ? त्यसको उपचारका लागि भाले, बोका र अन्य सामाग्रीका लागि हजारौं खर्च गर्न थामीहरु तयार हुन्छन् । ‘धामीले भनेको त गर्नुपरो नि’ फुलमाया भन्छिन् – रोग निको भयो भने खुसीले १ हजार देखि २ हजार सम्म धामीलाइ दिन्छन् पनि । सामाग्री जुटाउनका लागि हुने खर्च त भैहाल्यो धामीलाइ खुसी पार्नका लागि पोल्टामा पैसा हाल्ने चलनले थामीहरुको उपचार खर्च अधिक भइरहेको छ । तर निशूल्क उपचार पाउने कुरामा भने ख्याल गर्दैनन् ।

डडुवामा स्वास्थ्य चौकीका अनुसार थामीहरु उपचारका लागि हम्मेसी आउदैनन्् । बल्लतल्ल आएपनि पुनःचेकजाँचका लागि दोश्रो पटक बोलाउदा आईदिदैनन् । ‘फलोअपका लागि नआइदिने हुदाँ उपचारले कस्तो प्रभाव प¥यो भन्ने कुरा स्वास्थ्यकर्मीले थाहा पाउदैनन् । स्वास्थ्य चौकीमा आइहाले पनि औषधि लिन समेत थामिहरु अस्विकार गर्छन । सरकारको दवाइ काम लाग्दैन, पुरानो हुन्छ भन्ने मान्यता यो वस्तीले राखेको छ । ‘औषधि लैजाउ , रोग ठिक हुन्छ भन्दा पनि मुन्टो बटार्छन , मान्दैनन्’ ।

सररफाइ प्रति धेरै सचेत नभएको थामी गाउँमा सरुवा रोग बढी लाग्ने गरेको छ । मादक पदार्थको अत्याधिक सेवन र कुवेलाको खानपिनले ग्याष्टिकको समस्या धेरै रहेको स्वास्थय चौकीका एक कर्मचारीले वताए । उनका अनुसार लुतो र जुकाको समस्या पनि थामिहरुमा प्रसस्त छ । लुतोको औषधि गर्नुपर्नेमा धामीझाँक्री लगाउदै वस्ने गर्नाले निदान भरसक हुदैन । लुतोको संक्रमण धेरै थामीहरुमा रहेको उनले वताए । ‘सररफाईमा ख्याल नगर्दिनाले लुतोको संक्रमण फैलिदो छ’ ति स्वास्थ्यकर्मीले भने ।

डडुवामा ५० प्रतिशत भन्दा धेरै जनसख्या थामीको छ । पढेलेखेकाको संख्या न्यून भएको थामीगाउँमा सचेतनाका लागि विभिन्न संघ संस्था समेत नपुगेका हैनन् । तर बानी बदल्नका लागि थामी हम्मेसी तयार नै हुदैनन् । ‘पुरानो संस्कार परिवर्तन गराउनका लागि थामीहरुमा साच्चिकै कठिनाइ छ’ सामाजिक कार्यकर्ता तारावहादुर मोक्तानले भने । रामेछापमा डडुवाका अतिरिक्त खाँडादेवि र दोरम्बामा समेत केहि थामीहरुको बसोवास रहेको छ । उक्त गाविसका थामिहरुको दैनिकी पनि डडुवाको भन्दा फरक छैन ।